Granica na olzie

Nowe porządki (1945 - 47)

Marian Dembiniok

8 maja 1945 roku Niemcy podpisały bezwarunkową kapitulację, która kończyła II wojnę światową. W Cieszynie i na Śląsku Cieszyńskim kończył się okres niemieckiej okupacji, ale jednocześnie wojska radzieckie przyniosły zniewolenie komunistyczne. W przypadku Cieszyna sytuację komplikowały jeszcze nierozwiązane od zakończenia poprzedniej wojny konflikty i wzajemne pretensje. Polacy byli przekonani o powrocie do sytuacji z 1938 roku, kiedy doszło do przyłączenia Zaolzia do Polski. Dla Czechów naturalnym był powrót do stanu sprzed tego wydarzenia, czyli do ustaleń z 1920 roku.

Polskie władze emigracyjne nie przewidywały rezygnacji z Zaolzia, a podobne stanowisko zajmowali wszyscy krajowi reprezentanci. Przedstawiane rozwiązania mieściły się pomiędzy propozycjami umowy z 5 listopada 1918 roku zawartej pomiędzy ówczesnym Zemským národním výborem pro Slezsko a Radą Narodową Księstwa Cieszyńskiego, a bezpośrednim powrotem do granicy z 1 września 1939 roku. Różnica dotyczyła de facto 6 miejscowości. Natomiast strona czeska nieugięcie stała na stanowisku powrotu do granicy z 1921 roku, z pojawiającymi się również pretensjami o cały Śląsk Cieszyński.

W obliczu zbliżającej się klęski niemieckiej i postępów armii sowieckiej 30 stycznia 1945 roku władze czeskie nawiązały kontakty z powstałym pod kuratelą Moskwy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego w Lublinie. Mimo tego problem przynależności Zaolzia nadal nie znalazł polubownego rozwiązania.

1 maja 1945 roku radziecka 237 Dywizja Strzelców opanowała Skoczów i przekroczyła Wisłę. 2 maja stacjonujące na lotnisku pod Pszczyną samoloty Ił-2 z czechosłowackiego 3. Pułku Lotnictwa Szturmowego wykonały swoje ostatnie zadanie podczas II wojny światowej. Celem nalotu 7 szturmowników był dworzec kolejowy w Cieszynie Zachodnim, gdzie zniszczono skład amunicji, parowozownię i 35 wagonów. Dopiero 3 maja 1945 roku, dzień po tym jak skapitulował Berlin, 81 Dywizja 67. Korpusu Strzelców od północnego-zachodu dotarła do Cieszyna. W tym samym czasie od wschodu poprzez Skoczów i Ogrodzoną oraz od południowego-wschodu przez Trzyniec pod miasto podeszły oddziały 237 Dywizji Strzelców. Według radzieckich dokumentów pierwszym żołnierzem radzieckim wstępującym do miasta był sierżant Iwan Łuniew ze wspomnianej 237 Dywizji Strzelców.

Razem z Sowietami przybyła do miasta Harcerska Grupa Operacyjna złożona z cieszyńskich uchodźców z byłej już Generalnej Guberni. Na jej czele stał cieszynianin Stanisław Klus. Grupa wraz z miejscowymi Polakami stworzyła w mieście oddziały Polskiej Milicji Obywatelskiej, której komendantem został prof. Jan Stonawski, a zastępcą prawnik Karol Prax. Całe miasto podzielono na rejony, w których działały komisariaty. Kierowali nimi: Stanisław Waszkowski (Centrum-Rynek), Jan Michalik (ul. Stawowa), Wilhelm Hilarowicz (Dom Harcerza), Stanisław Głazowski (Elektrownia), Kazimierz Marek (Ubezpieczalnia), Antoni Sikora (Bobrek), Franciszek Hess-Halski (Mała Łąka) i Rudolf Urbaś (ul. Hażlaska). Obsada komisariatów była liczebnie różna w zależności od zakresu ich działania. Najliczniejszą obsadę i najlepsze uzbrojenie miał komisariat Centrum-Rynek. 5 maja przybyła do Cieszyna tzw. Grupa Operacyjna Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów i Ministerstwa Przemysłu, reprezentująca warszawski "Rząd Tymczasowy". Wraz z grupą przybył starosta komisaryczny Jan Łysogórski i komisaryczny prezydent miasta Jan Smotrycki.

Nie powiodły się próby opanowania Cieszyna zachodniego, chociaż przez krótki czas polskie flagi i napisy wywieszone zostały na gmachach poczty, dworca kolejowego czy też hotelu Polonia.

Reakcja kapitana Hajika Balajana, radzieckiego komendanta Cieszyna Zachodniego, oraz szybkie działania Czechów sprawiły, że 5 maja doszło do ukonstytuowania i pierwszego posiedzenia Rewolucyjnej Rady Narodowej Miasta Czeskiego Cieszyna. Przewodniczącym został František Jeřábek.

W polsko-czeskich zmaganiach szczególnym argumentem Czechów była operująca na terenie Śląska Cieszyńskiego 1 Samodzielna Brygada Pancerna z I. Czechosłowackiego Korpusu Armijnego, dysponująca czołgami T-34. Wydaje się, że tak późne wyzwolenie Cieszyna i Zaolzia było skalkulowane politycznie przez Stalina i miało na celu oddanie Czechosłowacji Zaolzia w zamian za utratę Rusi Zakarpackiej na rzecz Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich oraz uznanie prawa Polski do spornych terenów wokół Raciborza, Głubczyc i Kłodzka.

W "cieszyńskich" stosunkach polsko-czeskich powróciła wzajemna niechęć i podejrzliwość, a wśród ludności można było zauważyć przejawy nienawiści. Jeszcze w czerwcu 1945 roku przedstawiciele władz (Michał Rola-Żymierski, Marian Spychalski, Aleksander Zawadzki) na Rynku w Cieszynie zapewniali o powrocie Zaolzia do Polski. Powstał działający półjawnie Polski Komitet Zaolziański oraz konspiracyjny Sztab Zaolziański. Nie próżnowała również strona czeska prowadząc aktywną działalność propagandową. Polakom na Zaolziu nie pozwolono reaktywować żadnych przedwojennych partii, stowarzyszeń i innych organizacji, uznając je za "faszystowskie". Skonfiskowano majątek tychże organizacji uznając go za mienie poniemieckie. Nad Olzą po wschodniej stronie ustawiono kilkumetrowej wysokości zasieki, a każda próba nielegalnego przekroczenia granicy mogła się zakończyć pobytem przy ulicy Błogockiej, gdzie swą siedzibę miały Wojska Ochrony Pogranicza. Sytuacja niepewności trwała przez kilka miesięcy.

Dopiero 10 marca 1947 roku podpisano układ polsko-czechosłowacki, który, chociaż nie dotyczył regulacji granicznych, to definitywnie zamknął okres, w którym miejscowe inicjatywy mogły wpływać na podejmowanie decyzji politycznych. Jego integralną częścią był protokół, w którym przyznano polskiej mniejszości narodowej prawo do utworzenia Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego, będącego przez wiele lat jedynym reprezentantem polskiej ludności kultywującym polskie tradycje.

Nową administrację w Cieszynie powołano na podstawie ustawy Krajowej Rady Narodowej z 11 września 1944 roku o organizacji i zakresie działania rad narodowych i dekretu z 23 listopada 1944 roku o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego. W miejsce przedwojennej Rady Miejskiej powołano Miejską Radę Narodową. Organem wykonawczym został Zarząd Miejski, na czele którego stał prezydent. Pierwsza sesja MRN miała miejsce 31 lipca 1945 roku. Pierwszym przewodniczącym został Jan Lewiński, pierwszym prezydentem – wspomniany już Jan Smotrycki. Cieszyn stał się również stolicą powiatu, a pierwszymi starostami mianowanymi przez wojewodę byli: Jan Łysogórski (do 23 VI 1945) i Paweł Targosz (24 VI 1945-28 II 1947).

Razem z nowymi władzami do Cieszyna przybyli przedstawiciele komunistycznego aparatu władzy. 12 maja 1945 roku pojawiła się 48-osobowa grupa funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa pod dowództwem kpt. Stanisława Siniawskiego. Rozwiązano powstałą z miejscowej inicjatywy Polską Milicję Obywatelską, odbierając jej członkom broń i dokumenty. Nowo powołana Milicja Obywatelska znalazła swą siedzibę w Domu Narodowym, natomiast Urząd Bezpieczeństwa rozgościł się w budynku dzisiejszego Liceum im. A. Osuchowskiego. Większość komunistycznego aparatu władzy stanowiły osoby spoza Cieszyna, głównie z Zagłębia Dąbrowskiego. Jednym z ważniejszych zadań tego okresu uznano sprawy rehabilitacji narodowościowej oraz związane z nią wysiedlenia Niemców. Już 4 listopada 1944 roku wszedł w życie dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, który zarządzał przymusowe internowanie wszystkich, którzy określili się jako Volksdeutsche: „każdy obywatel polski, który zadeklarował swoją przynależność do narodowości niemieckiej bądź korzystał z praw i przywilejów z tytułu przynależności do narodowości niemieckiej, podlega niezależnie od odpowiedzialności karnej, przetrzymywaniu, umieszczeniu na czas nieoznaczony w miejscu odosobnienia (obozie) i poddaniu przymusowej pracy.” Taka polityka – polegająca na przymusowej pracy Niemców oraz Volksdeutschów – cieszyła się powszechną akceptacją w społeczeństwie, które miało w żywej pamięci tragiczne doświadczenia okresu okupacji.

Święto Pokoju – defilada w 1946 r. na cieszyńskim Rynku (Zbiory Muzeum Śląska Cieszyńskiego)

Dekretem z 28 lutego 1945 r. wykluczono ze społeczeństwa polskiego wrogie elementy, a ustawą z 6 maja 1945 r. dopuszczono rehabilitację przed sądem grodzkim osób, które zostały wpisane na niemiecką listę narodowościową II, III i IV kategorii. Osoby, które zostały wciągnięte na listę I. kategorii, nie podlegały rehabilitacji. Na terenie Górnego Śląska już 9 lutego 1945 r. pełniący w tym czasie obowiązki wojewody śląskiego Jerzy Ziętek nakazał rejestrację ludności niemieckiej, do której zaliczył osoby posiadające I lub II grupę volkslisty. Zarządzeniem wojewody Aleksandra Zawadzkiego z 2 lipca 1945 r. zakazano osobom narodowości niemieckiej przebywania na terenie ówczesnego województwa śląsko-dąbrowskiego i wprowadzono zasadę podpisywania tzw. deklaracji wierności. W Cieszynie przy ulicy Srebrnej mieściło się Biuro Pośrednictwa Pracy, czynne od 7.00 do 15.00. Wszyscy Niemcy, którzy zdecydowali się na pozostanie w Cieszynie, zgłaszali się tam codziennie i byli wykorzystywani do darmowych prac na rzecz cieszynian. Większość aktywnych hitlerowców uciekła z Cieszyna wraz z wycofującym się wojskiem niemieckim. Pozostali wraz z wpisanymi na niemiecką listę narodowościową II. kategorii poddani zostali procesom rehabilitacyjnym, które toczyły się przed Powiatową Obywatelską Komisją Weryfikacyjną. Osobom, które nie wyrażały zgody na procesy lub nie zostały zrehabilitowane, wyznaczono kilka terminów wyjazdów, ale na skutek bałaganu i nieporozumień w realizacji przepisów od lipca 1945 do stycznia 1947 r. wysiedlono w zorganizowanych grupach 386 osób. Ostatnimi 13 osobami wysiedlonymi w sierpniu 1947 roku byli podopieczni domu starców sióstr Boromeuszek.

Nowa władza, chcąc zamanifestować swoją siłę i determinację, przeprowadziła w cieszyńskim ratuszu pokazowe procesy żołnierzy podziemia. Procesy toczyły się przed Wojskowym Sądem Rejonowym na posiedzeniach wyjazdowych. Pierwszy proces odbył się w dniach 14-15 czerwca 1946 roku i zakończył się sześcioma wyrokami śmierci. 2 sierpnia 1946 roku w cieszyńskim więzieniu zostali rozstrzelani: Karol Bączek ps. Karlik (ur. 1920), Edward Bąk ps. Strzemię (ur. 1918), Jan Dziedzic ps. Mściciel (ur. 1907), Władysław Greń ps. Sówka (ur. 1921), Emil Michnik (ur. 1919) i Stefan Wójcik (ur. 1922). 4 lipca 1946 roku na karę śmierci został skazany Antoni Zontek (ur. 1919). 17 sierpnia 1946 roku w Cieszynie odbył się proces członków oddziału Armii Krajowej – Konspiracyjnego Wojska Polskiego „Wędrowiec”. Na karę śmierci zostali skazani: Bernard Brandys (ur. 1900), Paweł Heczko ps. Edek (ur. 1906), Robert Kołodziej ps. Ojciec (ur. 1902) i jego syn Zygfryd Kołodziej ps. Jastrząb (ur. 1928), Emil Ruśniok ps. Gustlik (ur. 1911), Bolesław Sobocik (ur. 1910) i Eryk Szmajduch ps. Tarzan (ur. 1914). 24 października 1946 roku w Cieszynie zostali skazani na karę śmierci Józef Gabzdyl ps. Czarny (ur. 1924) i Teofil Młotek ps. Sowa (ur. 1914) oraz Anna Krużołek (ur. 1901). W stosunku do żadnego ze skazanych ówczesny prezydent Bolesław Bierut nie skorzystał z prawa łaski.

Otwarcie komunikacji kolejowej Katowice – Cieszyn 1946 r. (Zbiory Muzeum Śląska Cieszyńskiego)

W Czechosłowacji w latach 1945-48 w rządach uczestniczyli obok promoskiewskich komunistów przedwojenni politycy socjaldemokratyczni i ludowi. Ministerstwo spraw wewnętrznych, policja oraz tzw. resorty siłowe zostały zdominowane przez partię komunistyczną. Jej dążenia doprowadziły do eliminacji z życia politycznego większości partii prawicowych, a także do stopniowego ograniczania demokracji. W dniach 20-25 lutego 1948 roku doszło w kraju do zamachu stanu (zwanego Vítězný únor – "zwycięski luty") i pełnego przejęcia władzy przez Komunistyczną Partię Czechosłowacji przy zachowaniu pozorów wielopartyjności i systemu demokracji parlamentarnej. Prezydent Edvard Beneš zatwierdził po przewrocie nowy rząd, na którego czele stanął przewodniczący Komunistycznej Partii Czechosłowacji Klement Gottwald. Dwa miesiące później prezydent odmówił podpisania nowej, komunistycznej konstytucji i po przeprowadzonych 30 maja wyborach parlamentarnych 7 czerwca 1948 roku ustąpił ze stanowiska. 14 czerwca 1948 roku prezydentem Czechosłowacji został Klement Gottwald.

Tymczasem w Polsce w grudniu 1948 roku powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza z połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej, po wcześniejszym wydaleniu z szeregów partii opozycyjnych działaczy. Sekretarzem generalnym został Bolesław Bierut. Na boczny tor odsunięto Władysława Gomułkę, który był sceptyczny wobec ZSRR.

Zarówno w Polsce jak i Czechosłowacji w roku 1948 dochodzi do bezwzględnej dominacji partii komunistycznych, sterowanych przez Moskwę, które na wiele lat ustalają porządek polityczny, w który wpisuje się historia Cieszyna i Czeskiego Cieszyna.

Wybrana Literatura: 1.Grzegorz Kasztura, Działania Armii Czerwonej na Śląsku Cieszyńskim wiosną 1945 roku a kwestia powojennej przynależności państwowej Zaolzia [w:] Pamiętnik Cieszyński T. 21, 2016. 2. Český Těšín: 50 let mĕstem, Profil, Ostrava 1973. 3. Pavlína Badurová i inni, Český Těšín. Příběh města na levém břehu řeky / Czeski Cieszyn. Historia miasta na lewym brzegu rzeki, Český Těšín 2010. 4. Grzegorz Ika, Pierwsza cieszyńska władza, Pamiętnik Cieszyński, 1993. 5. Krzysztof Nowak, Cieszyn od Wiosny Ludów do III Rzeczypospolitej [w:] Dzieje Cieszyna, T. 3, 2010.