Olza w cieszynie

Miejska topografia

Wacław Gojniczek

Rozwój przestrzenny Cieszyna zapoczątkowany osadnictwem na Górze Zamkowej stopniowo rozszerzał się w przeciągu wieków na sąsiednie tereny. Szczególne znaczenie dla miasta miały jego lokacje (druga połowa XIII wieku prawo lwóweckie, 1374 prawo magdeburskie) oraz przejęcie w 1545 roku nieruchomości dominikanów w Cieszynie. Dla rozwoju ekonomicznego miasta niezbędne były przedmieścia, leżące poza murami miejskimi, stanowiące jego zaplecze gospodarcze. W przypadku Cieszyna tereny leżące wokół miasta należały do księcia i wchodziły w skład jego domeny, a więc nie były częścią ówczesnego Cieszyna. Jedynie za Wyższą Bramą, czyli za bramą przy dzisiejszej ulicy Szersznika, ukształtowało się w drugiej połowie XVI wieku jedyne przedmieście nazywane Górnym, podlegające prawu miejskiemu Cieszyna. Najważniejszym przedmieściem książęcym było Przedmieście Frysztackie, najludniejsze i stanowiące centrum administracyjne, rozciągające się po obu brzegach Bobrówki i wzdłuż murów miejskich. Wzdłuż Olzy, na jej prawym brzegu, leżały przedmieścia Mała Łąka i Przykopa, ukształtowana na wąskim pasie ziemi pomiędzy murami miasta i Olzą, zaś po drugiej stronie rzeki przedmieścia Brandys, Kamieniec i najpóźniej uformowana Saska Kępa. Taki stan prawny cieszyńskich przedmieść pozostał aż do połowy XIX wieku.

Przełomowe znaczenie dla rozwoju terytorialnego Cieszyna miała tymczasowa ustawa gminna z 20 marca 1849 roku, na mocy której najniższym organem samorządu lokalnego stała się gmina administracyjna, istniejąca w momencie ogłoszenia ustawy jako gmina katastralna, zdefiniowana przez wcześniejszy kataster józefiński w końcu XVIII wieku. Zgodnie z tą ustawą w skład Cieszyna weszły wszystkie cieszyńskie przedmieścia należące dotychczas do Komory Cieszyńskiej (z wyjątkiem Górnego Przedmieścia). Także kolejne zmiany prawne, a zwłaszcza patent z 5 marca 1862 roku wprowadzający system samorządowy, wpłynęły na zintensyfikowanie działań władz miejskich. W ten sposób władze miejskie zyskały również możliwość wpływania na krajobraz miasta. Na przełomie XIX i XX wieku na obszarze miasta znajdowało się osiem dzielnic: miasto, Górne Przedmieście, Frysztackie Przedmieście, Mała Łąka i Przykopa, zaś na lewym brzegu Olzy – Kamieniec, Brandys i Saska Kępa.

Mała Łąka

Granice Małej Łąki leżą między Olzą, Górą Zamkową, gdzie na wysokości wieży ostatecznej obrony od Młynówki odchodził kanał kuźniczy wpadający po kilkuset metrach do Bobrówki, i właśnie rzeką Bobrówką. Nazwa przedmieścia wzięła się najpewniej od łąki leżącej pod cieszyńskim zamkiem, którą w przeciwieństwie do Wielkiej Łąki, położonej po drugiej stronie Olzy, zwano Małą. Terminu tego użyto po raz pierwszy w 1549 roku i odtąd aż do dzisiaj tak określa się tę część Cieszyna. Wcześniej, tj. w XV wieku, po tej stronie zamku rozciągały się łąki i pastwiska, z czasem rozparcelowane i zamieniane na zagrody. Pastwisko istniało tu jeszcze w 1549 roku, ale później musiano je zamienić na grunty rolne, bowiem w księgach gruntowych brak jest wzmianki na jego temat. Nieruchomością książęcą na terenie Małej Łąki był chmielnik, wzmiankowany w 1648 roku, położony najpewniej w rejonie istniejącego pod murami zamku Małego Młyna. To znaczy, że do produkcji cieszyńskiego piwa używano przynajmniej w części miejscowego chmielu. Pozostałe nieruchomości Małej Łąki to zagrody i pola, czasami z zabudowaniami, spośród których jedynie kilka spełniało funkcje mieszkalne.

Pod koniec pierwszej połowy XVIII wieku w opracowanym wówczas podatku nazywanym katastrem karolińskim naliczono na tym obszarze zaledwie 9 domków. Wszystkie te nieruchomości były nieduże, jedynie jedno można określić mianem folwarku. Należało on wówczas do Pawła Konderli, a następnie do niejakiego Płoszka. Aż do połowy XIX wieku demografia tego przedmieścia zmieniała się wolno. W XVI i w pierwszej połowie XVII wieku podatników z tego przedmieścia było kilkunastu: w 1577 roku – 21, 1621 – 12 i w roku 1647 – 13. W 1770 roku zamieszkiwało je 46 osób, a w 1830 roku 76 osób w 22 gospodarstwach.

Główny ciąg komunikacyjny przedmieścia tworzyły dzisiejsze ulice Dojazdowa, Mostowa i Rzeźnicza, biegnące od ulicy Zamkowej wzdłuż powstałego w 1846 roku browaru zamkowego (i towarzyszących mu budynków), rozbudowywanego do 1853 roku, aż do elektrowni i rzeźni. Na tym obszarze długo dominowało rolnictwo, bowiem istniały tam pola, ogrody i łąki. W 1869 roku stało tam 10 domów, a do 1910 roku ich liczba wzrosła do 27, tak że była to na przełomie XIX i XX wieku najmniejsza dzielnica Cieszyna. Oblicze Małej Łąki zmieniły dopiero inwestycje miejskie, które stopniowo przeistoczyły charakter dzielnicy na przemysłowy.

Przedmieścia na lewym brzegu Olzy: Kamieniec, Brandys i Saska Kępa

Przedmieścia na lewym brzegu Olzy były rozdrobnione; proces ich scalania zakończył się pod koniec XVII wieku. W 1692 roku obszar ten określany był jako die lange Brücke auf dem Brandeis; w źródłach wymieniono też wszystkich podatników posiadających nieruchomości na tym terenie. Ostatecznie w początkach XVIII wieku oficjalnie nazywano tę przestrzeń Kamieńcem (Steinplatz) i Brandysem (Brandeis). Granice obu przedmieść można ustalić dopiero w oparciu o mapę katastralną z 1836 roku. Kamieniec rozciągał się wzdłuż Olzy od zamku w Cieszynie i na południe, gdzie graniczył z Sibicą, a od zachodu z Dolnym Żukowem i Mistrzowicami. Jest on tożsamy z wcześniejszą nazwą Za Długim Mostem. Z kolei Brandys leżał między Mistrzowicami od zachodu a Kamieńcem i rzeką Olzą od wschodu, zaś od północy i zachodu graniczył z Mostami i Ligotką Alodialną. W czasach nowożytnych można było się dostać na lewy brzeg Olzy drogą przez Bramę Wodną znajdującą się pod zamkiem, a następnie przez most zwany Długim. Z mostu wychodził trakt tożsamy z dzisiejszą ulicą Hlavní, który po kilkuset metrach rozwidlał się w trzech kierunkach: pierwszy prowadził do Opawy przez Ostrawę, czyli wiódł dzisiejszą ulicą Ostravską, druga droga, zwana już w 1545 roku drogą frydecką, prowadziła przez Frydek na Morawy, a trzecia określana jako węgierska albo sibicka (dziś ulica Jablunkovská) prowadziła do Jabłonkowa, Żyliny i dalej na Węgry. Natomiast wzdłuż Olzy prowadził chodnik do Brandysa, tożsamy najpewniej z dzisiejszą drogą prowadzącą do Karwiny. Ten układ komunikacyjny przetrwał niezmieniony aż do drugiej połowy XIX wieku, a mianowicie do czasów wybudowania linii kolejowej z Bogumina do Koszyc, kiedy tory kolejowe przecięły ów trakt w miejscu, gdzie droga się rozwidlała.

Przez Kamieniec i Brandys płynęła rzeczka zwana w XVII wieku Bleicharką (dzisiaj nieistniejąca). Był to sztuczny ciek wodny, którym pobierano wodę z Ropiczanki. Przy dzisiejszej ulicy Frydeckiej, po jej lewej stronie (zapewne powyżej dworca autobusowego), znajdowała się książęca bielarnia nad rzeczką Bleicharką, wzmiankowana już w 1442 roku. Można więc przypuszczać, iż owa Bleicharka istniała co najmniej około połowy XV wieku. Naprzeciwko bielarni, po drugiej stronie drogi, działał w 1461 roku folwark stanowiący własność cieszyńskich Piastów. W roku 1545 i w następnych latach tę nieruchomość nazywano sadem książęcym. Tam również znajdował się książęcy zwierzyniec, w którym hodowano daniele, sarny i inne dzikie zwierzęta, ponoć także żyrafę. Spore stado danieli posiadał książę Wacław II Adam, który korespondował z biskupem morawskim w sprawie zamiany kilku samic na samce, ponieważ wszystkie biskupie samce padły. Centralnym punktem książęcej nieruchomości był letni pałacyk położony przy dzisiejszej ulicy Komornej, zburzony w 1953 roku. Właśnie tam, w połowie 1617 roku zmarł książę cieszyński Adam Wacław. W sąsiedztwie folwarku książęcego działała w XVII wieku cegielnia kameralna, produkująca cegłę na potrzeby zamku książęcego i innych obiektów kameralnych, a także dla mieszkańców przedmieść na prawie zamkowym. Nad rzeczką Bleicharką działał jeszcze jeden obiekt gospodarczy, mianowicie młyn na Brandysie, położony przy dzisiejszej ulicy Ostravskiej, należący do komory książęcej, wybudowany zapewne w początkach XVII wieku. Prawdopodobnie starszą metrykę miał nieduży młyn zwany Petrowskim, działający również na Brandysie, a leżący w sąsiedztwie sukienniczego folusza. Wydzierżawiono go w 1624 roku cechowi sukienniczemu. Istnienie folusza jest potwierdzone w archiwaliach przez cały XVII wiek. Jeszcze jednym obiektem, o którym warto wspomnieć było pradlo książęce znajdujące się nad Olzą w bezpośrednim sąsiedztwie Długiego Mostu a zarazem książęcej rezydencji, obsługujące rodzinę książęcą i dwór.

Na lewym brzegu Olzy znajdowały się trzy przedmieścia: Kamieniec (Kamenec, Steinplatz) rozciągający się od Olzy do torów kolejowych, Saska Kępa, zwana wówczas także Sasówką (Saská Kupa, Sachsenberg) sięgająca od Olzy na wysokości zamku wzdłuż ulicy Hlavní aż do torów, oraz Brandys, (Brandýs, Brandeis) zajmujący obszar od torów kolejowych do granic sąsiednich gmin. W przeciwieństwie do prawobrzeżnej części miasta, przedmieścia te leżały na równym terenie, co niewątpliwie było atutem sugerującym ich przeznaczenie (rozbudowa miasta). Jednak przedmieścia te, aż do siódmej dekady XIX wieku miały charakter rolniczy, rozciągały się tam pola, łąki i ogrody. Sytuacja uległa zmianie wraz z wybudowaniem w latach 1869-1870 linii kolejowej łączącej dzisiejszą Słowację z Boguminem. Kolej ta łączyła się z bardzo ważną linią kolejową, tzw. północną linią Ferdynanda. Szlak kolejowy przez Cieszyn miał ułatwić dostawy rudy żelaza do hut działających na Śląsku Cieszyńskim. Poprowadzenie linii kolejowej z północy na południe przez środek lewobrzeżnych przedmieść Cieszyna skutkowało podziałem ich na dwie części: pierwszą – leżącą pomiędzy Olzą a torami kolejowymi oraz drugą – położoną na zachód od torów. W pierwszej najważniejszymi ulicami stały się dzisiejsze: Hlavní, Nádražní i Střelniční, zapewniające łączność dworca kolejowego przez dwa mosty na Olzie z prawobrzeżnym Cieszynem. Natomiast po drugiej stronie torów znalazło się rozwidlenie drogi prowadzącej od zamku w trzech kierunkach: do Ostrawy, Frydku i Jabłonkowa. Przerwanie tego ciągu komunikacyjnego spowodowało przesunięcie częściowo dotychczasowej trasy i poprowadzenie jej łukiem pod wiaduktem kolejowym. Natomiast dla ułatwienia pieszym przejścia przez tory kolejowe wybudowano na przedłużeniu ulicy Hlavní przejście pod torami, nazywane lochem Demla.

Niewątpliwie centralnym obiektem po lewej stronie Olzy był wybudowany w 1871 roku przestronny i nowoczesny budynek dworca kolejowego. Znaczenie kolei dla rozwoju Cieszyna wzrosło po wybudowaniu w 1888 roku linii tzw. Kolei Miast Śląskich, łączących morawski Kojetín z Bielskiem. Problemem dla podróżnych była odległość pomiędzy centrum miasta a dworcem. Z tego powodu w 1911 roku, krótko przed wybuchem I wojny światowej, władze miejskie sfinansowały budowę linii tramwajowej. Zajezdnia tramwajowa znajdowała się w sąsiedztwie dworca kolejowego, skąd rozpoczynała się linia tramwajowa prowadząca ulicą Nádražní, potem skręcająca w ulicę Hlavní, następnie biegnąca przez dzisiejszy Most Przyjaźni i wjeżdżająca w ulicę Głęboką, wiodąca potem przez Rynek, gdzie znajdowała się mijanka, do ulicy Szersznika, a następnie przez Górny Rynek w ulicę Wyższa Brama, na końcu której tramwaj kończył bieg. W tym czasie w Cieszynie kursowały 4 wagony tramwajowe. Obie części miasta łączyły dwa mosty. Pierwszy, znajdujący się pod zamkiem, dzisiaj nazywany Mostem Przyjaźni, przebudowany w 1891 roku stosując żelazną konstrukcję kratownicową. Natomiast w 1903 roku oddano do użytku Most Jubileuszowy (dzisiaj to Most Wolności). Pomiędzy mostami trzecią przeprawę przez Olzę zapewniała drewniana kładka przeznaczona jedynie dla pieszych. Czwartym mostem na Olzie był most kolejowy o żelaznej konstrukcji wybudowany w 1888 roku powyżej Góry Zamkowej.

Na planie Cieszyna z 1887 roku widać, że najszybciej zabudowany został teren Saskiej Kępy, tj. rejon dzisiejszej ulicy Aleje Masaryka. Wybudowanie w 1871 roku dworca kolejowego na Kamieńcu przyczyniło się do stopniowej zabudowy terenów między mostem na Olzie a dworcem. W tej części miasta utworzono, dzięki darowiźnie polskiego działacza Adama Sikory, park położony nad Olzą. Bezpośrednio przed wybuchem I wojny światowej lewobrzeżny Cieszyn zamieszkiwało 40 procent jego mieszkańców, znajdowało się tam 40 ulic, tam też skupiła się większość przemysłu. W 1920 roku, w momencie powstania Czeskiego Cieszyna, na tym obszarze znajdowało się 429 budynków. Na terenie lewobrzeżnego Cieszyna działała większość największych fabryk w mieście. Powstały tam: drukarnia Prochasków, drukarnia Kutzera czy fabryka mebli rodziny Kohnów. Miejskim przedsiębiorstwem zlokalizowanym w tej części miasta była Gazownia, wybudowana w 1882 roku przy dzisiejszej ulicy Střelničnej. Dzięki tej inwestycji władze miasta mogły zastąpić olejowe oświetlenie miasta gazowym. Kolejną inwestycją zrealizowaną przez włodarzy miasta była rozbudowa wodociągów miejskich mająca na celu zapewnienie wody dla intensywnie rozbudowywanego miasta. Od 1894 roku do Cieszyna płynęła woda z dorzecza potoku Tyry. Jedynym obiektem sakralnym w tej części miasta stał się poświęcony w 1894 roku kościół katolicki Najświętszego Serca Jezusowego prowadzony przez zakon jezuitów.

Mała Łąka na planie katastralnym Cieszyna z 1836 roku (Zbiory Muzeum Śląska Cieszyńskiego)

Plan z 1909 r. (zbiory Wacława Gojniczka)

Cieszyn w okresie międzywojennym, plan z 1928 r. . (zbiory Wacława Gojniczka)

Plan Małej Łąki w czasach II wojny światowej, 1943 . (zbiory Wacława Gojniczka)

Wpis o małym młynie do Urbarza z 1577 roku (Ze zbiorów Archiwum Państwowego w Cieszynie)